Bahar Göçer*
Birçok kişi için bayramlar hoş manalar taşır. Bilhassa çocuklar için heyecan vericidir, kendilerini daha bedelli ve keyifli hissederler. Lakin bu sene bayram kutlamak pek de keyifli değil. Bilhassa sarsıntı bölgesinde yaşayan insanların bu türlü bir gündemleri olduğunu düşünmüyorum. İnsan hayatındaki kayıplar, kapanmaz yaralar ve travmalar oluşturuyor ve yaraların kabuk bağlaması sıkıntı oluyor. Bizim de ülke olarak bir sürü yaramız var. Toplu kayıplarımız yalnızca sarsıntılarda değil, diğer facialarda da mevcut. Son yıllarda aldığımız yaralardan biri kabuk bağlamadan, bir oburu oluşuyor. Onlardan birkaçı da maden kazaları. Sarsıntı faciası ve maden kazalarının ortak bir noktası var. İkisinde de vefat sayısı yüksek olabiliyor ve çoklukla sebebi insan yanılgısı. Bu kazaların ve afetlerin hiç olmaması mümkünken, kâfi tedbirlerin alınmaması ağır sonuçlar yaratabiliyor.
Depremde arama-kurtarma çalışmalarına yardım eden ve epeyce da başarılı olan madenci takımlarımız vardı. Madencilik, dikkatli olunmadığında toplu ölümlere neden olan, iş güvenliği tabiriyle çok tehlikeli bir iş koludur. Bu yüzden acil durumlar için, arama-kurtarma ve tahliye yapacak uygun yetişmiş gruplar gereklidir. Tabir yerindeyse her gün yer altında bu arama-kurtarma takımları işini bir kere daha tecrübeler. Bir yanılgı, bir görmezden gelme durumu, Soma’da olduğu üzere 301 kişinin, Ermenek’te olduğu üzere 18 kişinin, Amasra’da olduğu üzere 42 kişinin hayatını kaybetmesine neden olur.
ÇOK TEHLİKELİ BİR İŞ KOLU: YERALTI MADENCİLİĞİ
Ben yer altı madenciliğini çok deneyimlemedim, lakin dostum Aykut Aydemir’in deneyimlerinden bu yazıyı yazarken yararlandım. Kendisi İzmir Maden Mühendisleri Odası Başkanı ve aynı zamanda TMMOB İzmir İl Koordinasyon Kurulu Sekreteridir. Çok tehlikeli iş kolu olan madencilik sohbetimizi, gülümseyerek yapmaya çalıştık. Gerçekte madende çalışmak herkesin yapabileceği, katlanabileceği bir iş kolu değil.
Ben, madencilerin yer altına inmekten ve çalışmaktan ne kadar korktuklarını merak ediyordum. Birinci olarak bu soruyu sordum. “Yer altına inmekten korkmuyor musunuz?” “Hayır, bu bir çeşit tutku. Aşağıya inmek bana yeterli geliyor, kokusunu aldığımda keyifli hissediyorum ve ayrıyeten inançsız hissetmiyorum” dedi. Bence insanın işini tutkuyla yapması, yanlış ve kusurlu davranmasını da maniler. Bir de gördüğüm kadarıyla maden çalışanları de, Aykut üzere işini severek yapıyor. Hatırlayın, zelzelede arama-kurtarma çalışmalarında da en başarılı takımlardandı maden çalışanları. Ocağa yukardan baktığınızda içeri kapkara görünür ve biz maden çalışanları bunu korkutucu bulmayız diyor. İnsanın yaptığı işi sevmesi ve sahiplenmesi çok hoş.
Madenciliğin detaylarını konuşmaya devam ettik. Bu ortada biz daha çok kömür madenciliği konuştuk. Tuhaf tabirleri var, Fransızcadan gelme terimlermiş. Benim de İSG imtihanına girerken en çok anlamakta zorlandığım yönetmelik madencilikti. Bu tuhaf tabirleri anlamak, başımda bir yerlere oturtmak konusunda olukça uğraşmıştım. İşin yapılması üzere anlaması da sıkıntı.
MADENCİNİN MESAİSİ YER ÜSTÜNDE BAŞLAR
Konuşmaya devam ediyoruz. Çalışanlar aşağıya inmeden birinci olarak iş kıyafetlerini giyinirler. Soyunma odalarında caraskallar vardır, herkes bu kıyafetleri caraskalla asıp zinciri çekerler ve elbiseler üstte asılı kalır. Sebebi de kıyafetlerin kokmaması, bir de sayı çok fazla olduğu için dolap koyacak yerin olmamasıymış. Düşünsenize tavanda asılı duran bir sürü elbise var. Ocağa girişe yakın bir yerden baretlerin üzerine takılacak lambalar alınır. Evvelce bu lambalar bele takılırmış ve epeyce ağırmış, şimdilerde lamba konusunda işleri kolaylaşmış. Sonra da en temel, en kıymetli ekipmanlardan biri olan OFK (Oksijenli Ferdi Koruma) alınır. Bu maskelerin olmaması geçmişteki kazalarda insanların zehirli karbondioksit ve gibisi gazlardan boğularak ve zehirlenerek ölmesine neden oldu. Haberlerde vakit zaman sobada kömür zehirlenmeleri sonucu ölen insanları verirler, bu ölümlerin sebebi yeterli yanma (alevli yanma) olmadığı için kömürden çıkan karbon monoksit gazıdır. Bu gaz zehirlidir ve havada muhakkak bir orana ulaştığında mevte sebebiyet verir. Bu ocaklarda da karbon monoksit üzere zehirli gazlar oluştuğunda çalışan kendini OFK ile korur. Üç kiloya yakın yüküyle beline takılır ve daima yanlarında bulunur. Bir de işçi takip sistemi aparatı alınır ki, nerede oldukları bilinsin diye.
Sonra ocağın içine girilir ve burada vardiya değişimi yapılır. O vardiya değişimlerinde ocakta kaç kişi çalışıyorsa hepsi bir ortada, iş evre teslimi yapılır. Bunu yaparken birebir işi yapanlar yan yana gelip, herkesin duyacağı biçimde bağırarak ne iş yapılmış, ne iş yapılacak talimat olarak söylenir. Aşağıda kimin ne yaptığının ve ne yapacağının herkes tarafından bilinmesi istenir. Bu ortada yer altına inmek için birkaç prosedür kullanılır. Biri kafes sistemi (asansör), biri de desandre (maden vinç sistemi) kullanılan usullerden ikisidir. Her gün bu sistemlerle yerin altına seyahate çıkılır.
YERALTINDAKİ İŞBÖLÜMÜ
Yeraltında bir sürü iş var. Mesela hazırlık personeli (tahkimat), üretime hazırlık yapar, galeri sürer, kazmayla alanı açar, sağlamlaştırır ve çökmesini önler, baca yapar. Bir yeri bir ölçü kazar, kazdığı açıklığı çökmesin diye çelik vb. ile destekleyerek sağlamlaştırır. Bu grup, mesela Soma’da, çalışanların yüzde 60’ını oluşturur. Ön hazırlık yaparlar, maden çıkarmazlar fakat maden çıkarabilmek için gerekli hazırlıkları yaparlar. Kimi işler vardır ki, üretim yapmaktan daha kıymetlidir. Bu grubun işi de o denli.
Görünüşe nazaran madende planlı çalışma isteyince yapılabiliyor. Planlamayı genelde mühendisler yapıyor. Bir maden ocağı açılacağı vakit, oradaki bütün madenlerin çıkarılması planlanır lakin çoklukla çıkarılamaz. Planlar, buna nazaran yapılır, planlara nazaran de çalışma yürütülür. Üretim artık daha çağdaş tekniklerle, kazma kürek kullanarak değil de makinalarla yapılıyormuş. Mekanize sistemde 6-7 metre uzunluğundaki makinalar hafriyat yaparken tavan çökmesin diye tavanı meblağ, kesme işini de makine sert uçlu aparatlarıyla kazıyarak yapar. Üretim nispeten daha kolay ve daha az emek harcanarak gerçekleştirilir. Olağan hala kullanılan geri prosedürler de var; bazı maden ocakları eski ve emek yüklü çalışırken şimdilerde teknolojiye yavaş yavaş geçiş yapıyorlar. Örneğin, bu eski prosedürlerden birinde, tavanla ortaya bir dayanak atıp tavanın çökmesi engellenir, sonra hafriyat ilerledikçe o bölge sağlamlaştırılıp, bu dayanaklar alınıp hafriyatla birlikte elle yer değiştirilir. Bu metotlar neyse ki artık çok az yerde kullanılıyor ve işleri daha kolay.
MADEN KAZALARININ SEBEPLERİ
Madenlerde sık sık kazalar oluyor ve kimi vakitler mevtle sonuçlanıyor. Vefatlar bir iki kişi olduğu vakit basına yansımıyor. Kazaların sebepleri ortasında proses kusurları ve çalışan yanlışları yer alıyor, lakin en büyük sorun üretim odaklı çalışma biçimi. İnsanların sıhhati ve güvenliği ikinci plana atılıyor. Tehlikeleri görmezden gelerek yahut tedbir almadan, yüksek üretim maksatlarına odaklanmak, kazaları beraberinde getiriyor. Tehlikeler yok sayılıyor ve bize facia olarak geri dönüyor. Ülkemizde kömür madenciliği önemli deneyimler biriktirdi fakat üretim odaklı çalışma biçimi, bu deneyimleri görmezden gelerek çalışılıyor ve ağır sonuçlar yaşanıyor. Bu görmezden gelme 301, 18 ve 42 kişilik toplu vefatlar üzere trajik olaylara neden oluyor.
Diğer bir değerli nokta da çalışma alanlarında olduğu üzere, madende de eğitim almamış insanların çalışmasıdır. Planlama yanılgıları yanında çalışan yanlışlarının iş kazalarını arttırdığı görülmektedir. Bir maden çalışanının yaptığı kusur, oburunun vefatına neden olabiliyor. Madende de personeller gereksinim duydukları bilgiyi okullarda değil, deneyimli çalışanlardan öğrenmektedirler. Halbuki teknik liselerden yahut teknik eğitim alarak madende çalışmaya başlasalar muhtemel kazalar konusunda daha dikkatli ve ihtimamlı davranırlar. Zira eğitim almak, iş güvenliği konusunda da dikkatli, öngörülü olmayı öğretir. Ayrıyeten eğitim almış olmak, mevzu ile ilgili farkındalığın yüksek olmasını ve yaptığınız işi ezbere yapmamayı sağlar. Madende de bilhassa tekli kazalar, çalışana bağlı kusurlardan meydana gelmektedir. Bu çalışana bağlı kazalar fakat eğitimle engellenebilir.
Kömür madenlerinde kömür kazılırken metan gazı açığa çıkar. Bu gaz, doğal gazla emsal özellikler gösterir ve meskenlerde ısınma ve pişirme gayeli kullanılır. Lakin doğal gaz kaçağı üzere metan gazı kaçağı da patlama riski taşır. Konutlarda gaz kaçağı olduğunda çabucak kapı ve pencereler açılarak gazın dışarı atılması sağlanır. Madenlerde de tıpkı halde havalandırma sistemleri kullanılarak gazın dışarı atılması ve patlama riskinin azaltılması hedeflenir.
Soma maden faciası , metan gazı birikimine bağlı olarak meydana gelmiş, 2013 yılında Soma’da yaşanan maden kazasında 301 kişi hayatını kaybetmiştir. Kazanın en değerli sebeplerinden biri, metan gazının birikimi ve açık alevle temas etmesi sonucu patlama yapmasıdır. Madenlerde bu patlamanın olmaması için metan gazı sistemli olarak ölçülür ve takip edilir. Ortamda yüksek dozda gaz birikirse elektrik kesilerek patlama riski en aza indirilir. Soma’da bu durumlara dikkat edilmemiştir.
Madende açığa çıkan tam yanmamış karbon monoksit gazı da ölümcül bir risk oluşturur. Oksijenli ferdi muhafaza olmadığı için çalışanların bir kısmı bu gazdan zehirlenerek hayatını kaybetmiştir. Bu aygıt hayatta kalma ekipmanıdır.
2014’te Ermenek’te maden kazasında da 18 kişi hayatını kaybetti. Su patlaması ile birlikte, denetimsiz biçimde maden ocağına dolmuş, emekçilerin bir kısmı bu esnada boğularak ölmüştür. Bir kısmı ise otopsi sonucu edinilen bilgiye nazaran metan zehirlenmesi nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Burada da hayat odaları olsaydı, bu metanla zehirlenme olmazdı ve en azından 8 personel kurtarılabilirdi. Ayrıyeten hafriyata başlamadan evvel sondaj çalışmaları ile su düzeyleri tespit edilebilirdi. Su yükselmesini bildiren acil durum sistemleri yetersiz kaldı ve süratli bir tahliye gerçekleştirilemedi.
YAŞAM ODALARI
Madende çalışan emekçilerin acil durumlarda sığınabileceği hayat odaları bulunmalıdır. Bu odalar, maden tünellerinde yer alır, içinde pak su, havalandırma vb. bulunur. Hayat odaları, yangın, patlama, göçük yahut başka acil durumlara karşı müdafaa sağlamak için özel olarak inşa edilirler. Fakat bu odaların inşa edilmesi fazladan masraf gerektirdiğinden, insan hayatını riske atmamak için yapılmayabilmektedir.
Geçtiğimiz günlerde yaşanan Amasra maden kazasında 42 kişi hayatını kaybetmişti. Kaza sırasında patlama meydana gelmiş ve saatler sonrada yangın çıkmıştı. Üstte bahsettiğimiz üzere, ortamdaki metan gazı dışarı atılmadığında ve makul bir düzeye ulaştığında alev alıp patlama riski oluşur. Amasra’da ki kazada, havalandırma sistemi âlâ çalışmadığı için metan gazı birikmiş ve sensörlerle bu durum tespit edildiği halde tedbirler alınmamıştır.
Görüldüğü üzere, üç büyük maden kazasının da ortak noktası, önlemler ve gerekli tedbirler alınarak çözülebilecek sıkıntılar olduğu halde, çözülmemiştir. Problemler ya görmezden gelinmiş ya da tahlile kavuşturulmak için gereğince vakit yahut para harcanmamıştır. Yalnızca yüksek oranda kömür çıkarmak amaçlandığı için, açığa çıkan ve tespit edilen tehlikeler göz arkası edilmiş yahut görmezden gelinmiştir. Bu tehlikelerin önüne geçmek için vakit ayırmak, çalışanları görevlendirmek, para harcamak yahut üretimi durdurmak gerekirken yapılmamıştır. Özcesi konut yaparken alınmayan tedbirler, maden çalışmalarında da alınmamıştır. Şayet ülke genelinde insan odaklı çalışmaya başlamaz isek, bu facialardan asla kurtulmayız. Artık acılar bitsin.
*A sınıfı İş Güvenliği Uzmanı