KADİR ÖZOĞLU
İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Enis Sınıksaran, talihe ait farkına varmadığımız birçok değerli ayrıntıya ışık tutuyor. Bilhassa şanssız olduğunu düşünenlerin bakış açısını değiştirecek çarpıcı bilgiler paylaşan Prof. Dr. Sınıksaran, şunları söylüyor:
* Baht her yerde ve iş başında. Sistemsiz ve karmaşık görünse de iç maddeleri keşfedilebilir. Yırtıcı, ele geçirilemez ve saldırgan olsa da evcilleştirilebilir.
* Bu dünyanın bir meçhullüğü var. Muhakkak olan şeyleri esasen olumlu bilimciler buluyor. Sistemsiz görünen olayların ardında da birebir fizikçilerin maddeleri üzere yasalar var. Bunlar olasılığın, istatistiğin maddeleridir. Bir insan kendi başına gelenleri sıra dışı, farklı bulabilir lakin ömrü öteki beşerlerle birlikte ele aldığımız vakit bu olaylar da açıklanabilir.
* Yasalar lakin öbür beşerler bir ortaya geldiğinde ortaya çıkan bir şey. Loto gibi… Lotonun bir beşere çıkma mümkünlüğü çok düşük, yani 14 milyonda birdir. Lakin 14 milyon kişi bir ortaya gelince, lotonun bir bireye çıkma mümkünlüğü yüzde 100 oluyor.
İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Enis Sınıksaran
ŞANS ELEKTRİK GİBİ
Prof. Dr. Sınıksaran, şu tavsiyelerde bulunuyor:
* Baht elektrik üzeredir, az direnç göstereceği yolları tercih eder. Ülkü kadınınızı arıyorsanız hafta sonlarınızı bilardo salonunda geçirmek yerine bayanlarla tanışma olasılığınızın daha yüksek olduğu barları, fotoğraf stantlarını tercih etmelisiniz. Yalnızca tesadüflerin yarattığı, iradenizi, yüreğinizi çok da kullanmadığınız etrafla yetinirseniz, başarılı bir iş ya da memnun evlilik olasılığınızı artırmamış olursunuz.
İNSAN AKSİYONLARININ TOPLAMIDIR
* Sonuç olarak, kısa ömrümüzde sonlarımızı, yeteneklerimizi keşfetmek, yanlışsız şahısları, yeterli işleri bulmak için bahtın kapıyı çalmasını beklemek, en azından istatistik açıdan manalı görünmüyor. Genetik ve toplumsal piyango bize doğuştan hoş, zeki ya da varlıklı doğma bahtı sunmamış olsa bile, daha güzel bir yaşama sahip olma talihimizi artırabiliriz. Varoluşçu ideolojinin kurucularından Jean Paul Sartre’ın dediği üzere, İnsan hareketlerinin toplamıdır.”
İYİ BİR HAYATIN MİMARI OLABİLİRİZ
2011 yılında yayımlanan Bahtın Matematiği isimli kitabında, tuhaf ve sıra dışı olaylar, garip tesadüfler ve talih, talih, mukadderat üzere kavramlara istatistik ve olasılığın penceresinden bakan Prof. Dr. Sınıksaran, “Şans kapıyı çalar mı?” sorumuzu, “Burada iradeden bahsediyoruz aslında. Baht kapıyı çalabilir lakin çalmasını beklemek yerine kapıdan çıkıp harekette bulunmak daha mantıklı. Mümkünlüğü artırmış olur, daha âlâ bir hayatın mimarı olabiliriz” diye yanıtlıyor.
İlginç tesadüflere de dikkat çeken Sınıksaran, “Milyonlarca insanın yarattığı milyarlarca münasebette fark edelim ya da etmeyelim pek çok değişik tesadüf olacaktır. Bu gezegende, lotoyu iki kere bilen ya da yıldırımlar tarafından yedi defa çarpılan beşerler olabildiğine nazaran, milyonlarca insanın gördüğü hayallerden kimilerinin gerçekleşmesi de şaşırtan olmamalıdır” diyor.
ŞANSIN İKİ YÜZÜ VAR
“Birileri için baht ve talih, diğer birileri için şanssızlık ya da talihsizlik manasına gelebilir” diyen Sınıksaran, bahtın en az iki yüzü olduğunu söylüyor. İkinci Dünya Savaşı’nı noktalayan trajik bir olayı hatırlatan Sınıksaran, “Talihli ya da bahtsız kent olabilir mi?” sorusuna cevap arıyor:
* 6 Ağustos 1945’te bir Amerikan uçağı, Little Uzunluk isimli atom bombasını Hiroşima’ya bırakır. Sonuç felakettir. 3 gün sonra yeniden bir bombardıman uçağı Fat Man ismini verdikleri bir atom bombasıyla havalanır.
* Maksat büyük bir sanayi kenti olan Kokura’dır. Lakin uçak Kokura semalarına geldiğinde ağır bir bulut kümesiyle karşılaşan pilotlar, B planını uygulamak üzere liman kenti Nagasaki’ye yönelir.
* Kokura’yı kurtaran bulutlar Nagasaki’de yoktur. Bulutlar sayesinde bahtı yaver giden Kokura, bulutlar yüzünden bahtsız bir halde bombalanan Nagasaki… Bu gerçek hikayede kişi isimleri yok lakin biri talihli başkası bahtsız iki kentte yaşayan beşerler ve o kentte yaşamalarına, münasebetiyle orada ölmelerine neden olan, bilmediğimiz ferdî hikayeleri var.
* Bütün bir kent lanetlenmiş olabilir mi? Aslında koca bir kent B planının kesimi olmuştur, hepsi bu…”
BAŞARILILAR, BAŞARISIZ İNSANLARA BORÇLU
Sınıksaran, güçlü ve başarılı insanlara karşılık, onların yaptıklarını yapan fakat yeniden de başarılı olamayan 10 binlerce insanın durumunu ise şöyle açıklıyor:
* Matematiksel olarak zaruridir bu. Başarılı olanlar muvaffakiyetlerini, yalnızca şahsî uğraşlarına değil birebir vakitte başkalarının başarısız olmasına borçludur.
* En zekiler, yetenekliler, çalışkanlar başarılı oluyor diye bir şey yok. Bu işin içinde denetim edilemeyen bir olgu var. Her şeyin açıklandığı bir dünyada yaşamıyoruz hem.
* İşte burada baht rol oynuyor. Muvaffakiyet için güya sihirli bir formül var. Birebir şeyleri yapıp yollarda tesadüfler, talihe yenik düşüp elenen beşerler var.
* Aslında çoğumuz bunun şuurundayız. Birine baht dilememizin nedeni, çalışmanın, çabalamanın her vakit yetmeyeceğini, talihe da gereksinim olduğunu bilmemizdir.
.
KISA ÖMRÜMÜZDE KORKARAK YAŞAMAK YANLIŞ
Şans ve talih kavramını birbirinden ayıran Sınıksaran, çarpıcı örneklerini şöyle sıralıyor:
* Ortalama insan ömrünü 80 yıl olarak ele alalım. Bu kısa müddette 100 binde birden daha düşük olasılıklı olaylar bizi bulmayacaktır. Madem bizi bulmayacak, ne bunlardan sakınarak yaşayalım, ne de bunlar bizi bulacak diye uğraşalım.
* Yani piyango bizi bulacak diye uğraşmak da, uçak düşecek diye korkmak da yanlış. Bunun yerine daha büyük olasılıkları düşünmemiz lazım.
* Bu büyük olasılıklar bizim denetimimizde olabilir. İrademizi kullanabileceğimiz (iyi bir iş, eş bulmak gibi) düşük muhtemellikte olmayan olaylara baht; uçak kazaları, sıra dışı hastalıklar, lotoda büyük ikramiye üzere yüksek olasılıklı olayları da talih olarak isimlendiriyorum.
* Şanslı ve şanssız olaylar, sıkça başımıza gelebilen ve bu nedenle bizi şaşırtmayan yani beklenen olaylardır. Talihli ve bahtsız olaylar ise genel beklentinin dışında seyrettikleri için beklenmeyen olaylardır.
İYİ DÜŞÜN DÜZGÜN OLSUN
İnsanların talihlerini artırabileceğini vurgulayan Sınıksaran, şu bilgileri paylaşıyor:
* Bu bahiste deneyler yapan psikologlar, baht ve şanssızlığın aslında biraz bakış açısıyla ilgisi olduğunu kanıtlamış. Kendisine ‘şanslıyım’ ya da ‘şanssızım’ diyen insanları ele alıp ‘hakikaten baht diye bir şey var mı’ diye düşünmüşler ve bu insanlara talih oyunları oynatmışlar.
* Bakmışlar ‘şanslıyım’ diyenle ‘şanssızım’ diyen ortasında pek bir fark yok. Pekala neden kimi beşerler şanslı olduğunu düşünüyor? Birtakım testlerde, bu insanların algılarının daha açık olduğu, iradelerini daha fazla kullandıkları, optimist oldukları, beşerlerle daha fazla bağlantı kurdukları, insanları kolaylıkla yargılamadıkları, önyargılı olmadıkları, vakit zaman sezgilerine çok güvendikleri tespit edilmiş.
OLASILIĞI ARTIRMAK HAREKETLE MÜMKÜN
* Sonuç olarak, fırsatlara açık olan bu insanların bahtlarını artırdıkları ortaya çıkmış. Eski bir kelam vardır, ‘İyi düşün âlâ olsun’ derler. Optimist olmanın dünyaya farklı bir bakış kattığını düşünürüm.
* Fakat isteklerinizi gerçekleştirmek için de kalkıp bir şeyler yapmanız gerekir. Mümkünlüğü da artırmak lakin hareketle mümkündür. Hiçbir şey yapmayan bir insan aslında pozitivizmde insan bile değildir.
SINAVDA ŞIKLARI 3’E İNDİREBİLEN ÖĞRENCİ ATABİLİR
Şansına güveneceklerin bilmesi gerekenler:
* Bilhassa üniversiteye giriş imtihanından sonra birtakım öğrenciler “attıklarım tuttu” diye ortaya çıkıyor lakin bunun gerçekleşmesi çok düşük bir mümkünlük. 10 sorunun yanıtını atarak tutturma mümkünlüğü 10 milyonda birdir.
* Ayrıyeten üniversiteye giriş imtihanında çok daha fazla soru var. Olağanda attıklarımızın yaklaşık yüzde 20’si tutacaktır. Kalan yüzde 80’i de tutturduğumuz doğruları götürecektir. Lakin 5 şıkkı 2 ya da 3’e indirdiğimiz vakit beklenen bedel olumludur. Yani 1.67’sinin tutmasını beklediğimiz için atmak hakikat bir stratejidir.
AT YARIŞINDA BİLGİ ETKİLİ
* At yarışı ve futbol bahislerinde bilgi ve irade var. Loto oyunlarında kişi bilgisini, iradesini kullanamaz. İş büsbütün talihe kalmıştır. Lakin futbol bahislerinde, at yarışlarında bilginizi katabilirsiniz. Lakin istatistiksel olarak bu oyunların da beklenen bedelleri negatiftir ve tavsiye edilmez.
PANDEMİDE TESADÜF
* Covid salgını ile ilgili en çok tartışılan mevzuların başında aşı ya da hastalığın kendisinin birtakım yan tesirlere yahut kalp krizi üzere ölümcül sonuçlara yol açıp açmadığı kuşkularının geldiğini vurgulayan Sınıksaran, pandemi süreciyle ilgili şu değerlendirmeyi yapıyor:
* Hala de tartışılmakta olan bu mevzunun tıpla ilgili kısmını mevzunun uzmanlarına bırakıp, tesadüflerle ilgili kısmına değinebiliriz. Burada iki temel yanlışın altını çizmek gerekir.
* Birincisi, beşerler ardışık olayları anlamlandırırken kendi inandıkları ya da inanmak istedikleri filtrelerden geçirmeye eğimli olmalarıdır. Örneğin kimi beşerler yakın etraflarında kalp krizi geçiren birisi yakın vakitlerde aşı da olmuşsa ya da Covid hastalığını geçirmişse bunu bu olayın bir nedeni olarak düşünmek isteyebilirler. Halbuki aşı olup ya da Covid geçirdikten sonra hayat bir biçimde devam eder ve hayatımızda olumlu ya da olumsuz pek çok şey cereyan eder. Birileri evlenir ya da boşanır. Parlak bir işe giren ya da işini kaybeden, tuttuğu kadro şampiyon olan ya da küme düşen, büyük ikramiyeyi bulan ya da biletine hiçbir şey isabet etmeyen beşerler olacaktır.
* Bu durumda, şunu söyleyebilir miyiz? Aşı ya da Covid, uygar hali, iş bulmayı ya da şampiyonluk olasılıklarını etkiler! Tahminen de aşı ya da Covid’i kalp kriziyle (tabi ki çoğunluk) ilişkilendirmek bu örnektekiler kadar gülünçtür. Zira bir pandemi olsun ya da olmasın kalp krizi çabucak her toplumda birinci 5 mevt nedeni ortasındadır. Bu olayın aşı ya da hastalık sonrası olması tahminen de yalnızca tesadüftür.
* Bu bahisteki ikinci yanlış, insanların çok küçük sayıda müşahedeyle hareket etmeleridir. Bu müşahedeler de ekseriyetle yakın etraflarından ya da toplumsal medyadan edindikleri, birçok vakit güvenilmez kaynaklara dayalıdır. Bu bahse sağlam ve bilimsel bir açıklama getirmenin bir yolu tıp içerisinde aşı ya da hastalığın kalp ve damar hastalıklarına tesirini klinik çalışmalarla ortaya koymaktır. Tahminen ikinci yolu, kalp krizinden vefat istatistiklerinin geçmiş yıllara kıyasla pandemi devrinde kayda kıymet bir artış gösterip göstermediğini araştırmak olabilir. Lakin bunun için dolaylı ya da dolaysız tesirleri tahlil etmek gerekir ki bunu yapmak çok kolay bir süreç değildir.
* Kastettiğim, kalp krizi vefatları nitekim hastalığın direkt tesiri nedeniyle de olmuş olabilir ya da bulaş kaygısıyla insanların hastanelere gitmeyip gerekli denetimlerini yaptırmamaları yahut hastanelerin pandemiye odaklanıp öbür hizmetleri aksatması nedeniyle gerçekleşmesi olabilir. Bütün bunları ayırt etmek ferdî müşahedelerle değil lakin kapsamlı tahlillerle mümkündür.